Ziołowe przedszkole (4)

Ślaz dziki (Malva sylvestris)

 
Najważniejsze związki czynne w ziołach
Każda roślina zawiera wiele różnych składników - związków chemicznych - z tego względu mówimy o organizmie rośliny. Zachodzą w nim procesy przemiany materii, w wyniku czego powstają  w roślinie węglowodany, białka, tłuszcze. Z nich powstają inne związki - zwane związkami organicznymi roślin -  potrzebne roślinie do życia.
W roślinie, w czasie jej życia,  tworzy się wiele różnorodnych związków organicznych. Niektóre z tych związków są dla człowieka i zwierząt obojętne a inne wywierają nań korzystne lub niekorzystne działanie. 
Takie związki chemiczne roślin, które wykazują jakiekolwiek działanie na organizm ludzki, to substancje czynne roślin, zwane tez związkami czynnymi roślin. Mają one potwierdzone działanie fizjologiczne.
Znajomość roślinnych związków czynnych i ich właściwości leczniczych jest  kluczem do ziołolecznictwa. Oto najważniejsze związki czynne roślin:

Cukry
Rośliny, posiadając chlorofil, w wyniku fotosyntezy tworzą cukry:  glukozę, fruktozę, sacharozę, skrobię, inulinę, celulozę.

Śluzy i gumy
To substancje czynne pęczniejące w wodzie i tworzące roztwory koloidalne o dużej lepkości.
Gumy roślinne są przeważnie wytworem patologicznych zmian błon komórkowych. Można je zaobserwować wyciekające na śliwie, moreli, wiśni.
Gumy i śluzy mają zastosowanie jako środki powlekające, osłaniające i łagodzące stany zapalne błon śluzowych. Łagodzą kaszel. W kosmetyce mają zastosowanie w kremach a w technice do usztywniania papieru i tkanin.

Pektyny
Substancje czynne podobne pod względem chemicznym do śluzów i gum. Rozpuszczalne w wodzie. Na dużą skalę pektyny pozyskuje się z jabłek, cytryn i pomarańcz.
Pektyny mają zastosowanie przy biegunkach, zaburzeniach jelitowych. Zwiększają krzepliwość krwi. Wykazują właściwości żelowania, dlatego są stosowane przy przyrządzaniu galaretek i marmolad.

Glikozydy
Powstałe w procesie fotosyntezy cukry proste łączą się z z licznymi i bardzo różnorodnymi strukturami chemicznymi, które znajdują się w komórkach roślin. Utworzone w ten sposób związki to glikozydy. Tworzą się głównie w liściach roślin, a następnie są gromadzone w nasionach, korzeniach, kłączach, korze, owocach roślin.
Glikozydy kardenolidowe (nasercowe) - działają na mięsień  sercowy.
Antraglikozydy: (aloes, rzewień, kruszyna) działają przeczyszczająco.
Glikozydy antocyjanowe:(czarna porzeczka, wiśnia,  borówka, buraki) wzmacniają wzrok, naczynia włosowate, oczyszczają organizm z toksyn (detoks).
Inne ważniejsze glokozydy roślinne: saponinowe, goryczowe, irydowe, fenolowe, cyjanogenne, alkaloidowe. Wiele innych...

Alkaloidy
Związki o charakterze zasadowym. Wywierają na organizm ludzi różnorakie działania: rozkurczowe, rozszerzają źrenice oka, hamują wydzielanie potu, śluzu, śliny (bieluń, pokrzyk, lulek).
Działają przeciwbólowo, rozkurczowo, wywołują błogostan, uzależnienie i narkomanię (mak, glistnik, dymnica, berberys).
Powodują skurcz większych naczyń krwionośnych, obniżają ciśnienie krwi, działają uspokajająco, przywracają właściwy rytm serca, działają przeciwbiałaczkowo.

Garbniki
Związki organiczne występujące w roślinach o ściągającym, cierpkim smaku, mające zdolność tworzenia z białkiem skóry - kolagenem - połączeń nieodwracalnych, nierozpuszczalnych, niepęczniejących w wodzie, nie podlegających gniciu - czyli garbujących skórę.

Ma to  zastosowanie zewnętrzne i wewnętrzne. Garbniki działają przeciwzapalnie i ściągająco, garbując powierzchniowo błonę słuzowę lub skórę,  osuszając ją i w ten sposób uodporniają  na wpływy chemiczne, bakteryjne, mechaniczne. 
Stosowane w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, gardła, jelit, w nadmiernym poceniu się.
Ponieważ garbniki tworzą osady nierozpuszczalne z solami metali ciężkich i alkaloidami, wykorzystuje się je  do oczyszczania a nawet ratowania w zatruciu tymi substancjami.

Saponiny
Mają zdolność obniżania napięcia powierzchniowego cieczy, pienienia, rozpuszczania czerwonych krwinek.
Drażnią łagodnie błony śluzowe, wzmagają ruchy nabłonka rzęskowego, mają  zastosowanie wykrztuśne.

Flawonoidy
Bardzo liczna grupa związków: rutyna, kwercetyna, hesperydyna, hiperozydy, kempferole,  likwirtyny, witeksyna, taksyfolina, pinocembryna, diosmina, genisteina...
Flawonoidy występują w owocach, warzywach, całych roślinach. Mają duże znaczenie w utrzymywaniu w organizmie równowagi chemicznej i fizjologicznej. Zmniejszają kruchość naczyń krwionośnych, zwłaszca mózgowych (rutyna, kwercetyna, hesperydyna).
Zwiększają wydalanie moczu, stosowane w przewlekłych stanach zapalnych nerek, gośćcu stawowym, otyłości, nadciśnieniu (brzoza skrzyp, rdest, bez czarny)
Działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, na naczynia wieńcowe, przeciwzapalnie, przeciwgrzybiczo, przeciwobrzekowo, estrogennie.
Niewielka grupa flawonoidów, zwana bioflawonoidami: rutyna, kwercetyna, hesperydyna, wykazuje właściwości witaminy P, czyli zwększa elastyczność naczyń krwionośnych. Bioflawonoidy występują w owocach cytrusowych, rucie, fiołku trójbarwnym, gryce, perełkowcu japońskim...

Kumaryny
Działają rozkurczowo na mięśnie gładkie, uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, słabo moczopędnie. uczulają organizm na światło słoneczne, co ma zastosowanie w leczeniu bielactwa , łuszczycy.

Olejki eteryczne
Roślina zawiera płynne mieszaniny - lotne, nierozpuszczalne w wodzie, o określonym zapachu - olejki eteryczne. Występują we wszystkich częściach roślin: liściach, owocach, kłączach, korzeniach, bulwach, nawet w pniu drzew (sosna, kamforowiec). Ilości olejków zawarte w roślinie są bardzo różne, na przykłąd w płatkach róż jest 0,0035% olejku, rumianek ma 0,3% a kminek do 7 %. W skład olejków wchodzą różne związki: terpeny, alkohole, estry, fenole, etery...
Świeżo otrymane olejki eteryczne (najczęściej przez destylację parą wodną) są płynami bezbarwymi, żółtawymi, zielonkawymi, niebieskawymi.
Olejki działają antyseptycznie, dezynfekcyjnie. Podrażniają błony śluzowe i skórę, wywołują miejscowe przekrwienie, uczucie gorąca lub chłodu. Przy długotrwałym działaniu mogą wywołać uszkodzenie skóry. Ostry sok w połączeniu z zapachem pobudza wydzielanie soków trawiennych. Olejki są wydalane z organizmu częściowo przez płuca, dlatego mogą być stosowane jako antyseptyki dróg oddechowych. Większość olejków wydalane jest z organizmu w niezmienionym stanie, przez nerki, więc mają  zastosowane jako leki dezynfekujące drogi moczowe.
Ponadto olejki mają działanie przeciwpasożytnicze, wykrztuśne, moczopędne, uspokajajace, przeciwbólowe.
Olejki eteryczne roślin są  licznie stosowane w przemyśle spożywczym do aromatyzowania produktów i w kosmetyce - działanie na skórę i aromatyzowanie kosmetyków.

Tłuszcze
Z roślin pozyskujemy też tłuszcze: olej kakaowy, kokosowy, palmowy i inne, przez wytłaczanie, wytapianie, ekstrakcję. Mają zastosowanie jako środki powlekające, rozmiękczające skórę, przy uszkodzeniach i stanach zapalnych. Stanowią podstawę maści i innych mazideł, w których zawiesza się lekarstwa, aby wraz z tłuszczem mogły przeniknąć do skóry. Niektóre tłuszcze roślinne mają silne działanie przeczyszczające - olej rycynowy, krotonowy.


Woski
Mają konsystencję stałą, są kruche, twarde. Miękną w temperaturze +37 stopni C a topią się w 60 stopniach C. Są wydzielinami, które pokrywają nadziemne części roślin, najczęściej owoców i liści. Używane są do produkcji maści, kremów, plastrów. Utwardzają podłoża maściowe. Są farmakologicznie obojętne.

Oprócz wymienionych związków czynnych, w roślinach leczniczych występuje wiele innych związków: kwasy organiczne (askorbinowy, cytrynowy...)
witaminy i sole mineralne: żelazo (pokrzywa) jod (morszczyn) cynk (nasiona dyni) krzem (ziele skrzypu).
Obecność wszystkich związków w roślinach stanowi podstawę uznania ich za lecznicze. 

Napisałam na podstawie: 
Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski. Rośliny lecznicze.
Władysław Walewski. Towaroznawstwo zielarskie.
Burkhard Bohne i inni. Zioła w kuchni i domowej apteczce.


Wszystkie rośliny mogą być lekami.Zalecane są często w kilku schorzeniach lub objawach chorobowych, ponieważ zawierają  różne związki czynne o szerokim spektrum działania. Przestrzeganie zasad  przyjmowania ziół i wielkości dawek, częstotliwości przyjmowania, ma duże znaczenie, ponieważ wiele ziół, nawet tych uznawanych za słabe, bezpieczne, może wywołać objawy niepożądane. Każdą terapię ziołami powinniśmy skonsultować z praktykującym zielarzem, lub lekarzem.

.